De nationale dodenherdenking

Vandaag denken we aan de slachtoffers van de 2e wereldoorlog. Wat mij betreft mogen we nooit stoppen met stilstaan bij de Holocaust, de nog steeds onvoorstelbaar gruwelijke moord op miljoenen mensen. En bij de enorme aantallen gesneuvelde militairen en burgers. Steeds meer wordt duidelijk wat de enorme impact, zowel geestelijk als fysiek is geweest voor degenen die de oorlog overleefd hebben. Dat wisten we wel van degenen die de gruwelen van de concentratiekampen hebben meegemaakt. Maar ook in ogenschijnlijk gewone gezinnen heeft de oorlog enorme sporen achtergelaten. De generatie die het heeft meegemaakt is nu stilaan aan het wegvallen. Vaak zijn de verhalen en de ervaringen diep weggestopt. Mensen moesten door na de oorlog, het was de tijd van wederopbouw. Schouders eronder en niet te veel terugkijken en stilstaan bij het verleden. Maar traumatische ervaringen zitten opgeslagen in lichaam en geest en hebben hoe dan ook hun impact. Zij uiten zich in nachtmerries, depressies, agressie, alcoholisme, huwelijksproblemen en noem maar op. Vaak hebben mensen hun verhalen mee het graf in genomen. Soms vinden hun kinderen dan jaren later de oorlogsdagboeken op zolder en krijgen een indruk van wat hun vader of moeder heeft meegemaakt. De vader van een vriendin, die als jonge man lijken op moesten ruimen na de beschieting op de dam. Om maar wat te noemen.

De persoonlijke dodenherdenking

Vandaag denk ik in het bijzonder aan mijn vader die een paar maanden geleden overleden is en hoe hij, in 1938 geboren, door de oorlog getekend was. Tot voor kort realiseerde ik me niet eens hoe heftig de impact van die oorlog op zijn leven is geweest. Ook wij waren een doorsnee gezin waar ogenschijnlijk alles goed ging. Ik wist wel van een moeilijke jeugd op kostschool en de zware depressies waarvoor mijn vader verschillende keren werd opgenomen. Maar waar dat nou precies vandaan kwam? Hij had niet in een kamp gezeten dus het viel toch allemaal wel mee?

Oral history en de oorlog

Voor zijn vak ‘oral history’ had mijn vader de levensverhalen van schrijvers en (foute) omroepbazen opgetekend. Het ging vaak over de oorlog. Maar ook zijn eigen verhaal wilde hij vertellen. Na zijn vroege pensionering is hij gaan schrijven. Schriften vol. Omdat hij altijd had geweigerd om met computers te leren omgaan, kon hij het zelf niet uittypen op de pc. Een paar jaar geleden vroeg hij of ik dat wilde doen. Aanvankelijk had ik daar wel wat weerstand tegen, het zou een enorme klus zijn. Maar ik was wel benieuwd naar zijn geschiedenis en zo gingen we in gesprek over zijn dagboeken. Of eigenlijk geen dagboeken maar een gereconstrueerde geschiedenis waarin de historische gebeurtenissen zijn geïntegreerd met zijn persoonlijke herinneringen. Voor hem had het een therapeutische waarde om de brokstukken van zijn leven tot een samenhangend verhaal om te smeden.

De impact van de ‘historische feiten’ op het leven van alledag

Toen ik begon te lezen, stond ik versteld hoe levendig zijn ervaringen, zelfs uit de vroege kinderjaren eruit naar voren kwamen. Het was heel aangrijpend, alsof ik het zelf beleefde. De vroegste herinnering van een peuter die in een zijkamer lag naast de salon waar de mannen gezamenlijk naar de radio luisterden. Dikke rookwolken van de sigaren en de onheilspellende geluiden van de toespraken van Churchill en Hitler. De peuter wist niet wat er aan de hand was maar voelde wel de onheilspellende sfeer.
In juli 1944 werd mijn vader -toen 5 jaar- met zijn kleine zusje naar het Sint Jozefklooster in Venray gebracht. Waarschijnlijk omdat er thuis in Heerlen voor de 9 (later 10) kinderen geen plaats was. Niet wetend dat daar de oorlog nog een heel naar staartje zou krijgen: een winter van hevige gevechten tussen de Duitsers en Engelsen. Mijn vader bivakkeerde daar met zijn zusje, vaak in de schuilkelders tussen de weeskinderen, nonnen, psychiatrisch patiënten en vluchtelingen. Hij voelde zich moederziel alleen, verlaten en stond doodsangsten uit. Het enige troostrijke moment dat hij daar heeft beleefd, was te danken aan een lieve non die hem bij zich in bed nam toen hij aanhoudend bleef huilen. Haar sussende stem en liefdevolle omhelzing lieten hem eindelijk in een vredige slaap vallen.

De onmogelijke terugkeer

Na deze vreselijke winter werden mijn vader en zijn zusje opgehaald door het Rode Kruis om geëvacueerd te worden naar huis in Heerlen. Het was een angstige tocht; vanonder een dekzeil van de auto zag mijn vader kapotgeschoten gebouwen, lijken en dode koeien. De terugkeer in het ouderlijk huis was niet bepaald een feest. Mijn vader was ziek en getraumatiseerd. En nauwelijks bekomen moest hij na een paar maanden godbetert weer terug naar dezelfde kostschool in Venray. Wat ik uit zijn dagboeken opmaak, heerste daar niet bepaald een sfeer van bevrijding maar woedde de oorlog in feite nog gewoon door. De titel van zijn autobiografie luidt dan ook ‘De onmogelijke terugkeer’.

Dierbaar dagboek

Ik ben in ieder geval dankbaar dat ik die gesprekken met mijn vader heb gehad. Ze hebben me doen begrijpen waarom hij op emotioneel vlak niet altijd een vader voor zijn kinderen heeft kunnen zijn. Hij was zelf nog te veel het beschadigde kind zonder veilige basis. Het gebeurde regelmatig dat hij tijdens zo’n gesprek zomaar moest huilen. Bijvoorbeeld als hij dacht aan de 2 kostschooljongens die na de zomervakantie niet meer terug waren gekomen op school. Omgekomen door een ontplofte landmijn tijdens het spelen. Een vriendje dat erbij was kwam wel terug, al was het met een afgezet been. Of om de herinneringen aan zijn vader en zijn broers, met wie hij maar een klein gedeelte van zijn versnipperde jeugd heeft kunnen beleven. Zijn dagboeken zijn mij zeer dierbaar en ik ben voorlopig nog niet klaar met uittypen. Zo blijft mijn vader toch bij me.

Misschien loop ik straks nog even naar het Bos der Onverzettelijken, bij mij aan de overkant.
De herdenkingsmonumenten en de zaailing van de Anne Frankboom helpen om die verbinding met de oorlog levend te houden. Vanavond ben ik 2 minuten stil, ga naar de documentaire over Etty Hillesum kijken en brand een kaarsje voor mijn vader.